Nitq əsas psixi funksiyalardan biri olub əsas kamukativ funksiyadır. Ancaq insana məxsusdur. Ünsiyyət vasitəsilə insanın şüuru inkişaf edir və zənginləşir. Müasir dövrdə uşaqların çoxu ünsiyyətdən qaçır. Çünki hazırki dövr texnika dövrüdür. Televiziya, kompyuter, internet inkişaf etdiyi üçün uşaqları cəlbi edir. Uşaqlar televiziya ya baxır və fikri tamamilə orda olur. Əksər hallarda bu zaman uşaqlarda iki dillilik yaranır. Nitq qüsurlarının yaranmasının əsas 2 səbəbi var. Orqanik və sosial-psixoliji. Orqanik səbəblərə bətndaxili dövrdə doğuş zamanı və ya doğuşdan sonra beynin inkişafdan qalması və zədələnməsi, nitq orqanlarınin müxtəlif cür orqanik pozğunluqları aiddir. Sosial-Psixoloji səbəblərə ətraf mühitin nitqə müxtəlif cür mənfi arzu olunmaz təsirlərinə aid edir. Buna eşitmə qüsurlu valideinlərin tərbiyyə etdiyi eşidən uşağın nitqinin inkişafından qalması, uzun müddət xəstə olan və qosbitalizə edilən uşağın nitqinin inkişafından qalmasını,ailədə uzun müddət psixotravmatik şəraitdə uşaqda kəkələmənin yaranması və.s misal göstərmək olar.

Klinik pedaqoji təsnifatda göstərilən nitq pozğuntuları 2 əsas qrupa bölünür

1. Şifahi nitq pozğuntuları
2. Yazılı nitq pozğuntuları

Şifahi nitq pozuntusu disfaniya (afoniya), bradilaliya, texilaliya, kəkələmə, dislaliya, dizartiriya, rinolaliya, afaziya, alaliya aiddir.

Yazılı nitq pozuntusuna disleksiya və disqrafiya aiddir.

Disleksiya oxu prosesinin qismən pozuntusu deməkdir. Həriflərin tanınmaması,hecalarda və hecaların sözlərdə birləşməsi ilə bağlı çətinliklər oxunun ləngiməsinə, sözün səs formasının səhv əks olunmasına, hətta ən sadə mətinin səhv başa düşülməsinə səbəb olur. Ağır dərəcəsi aleksiya adlanır.

Disqrafiya yazı prosesinin qismən pozuntusu deməkdir. Ağır dərəcəsi aqrafia adlanır.

Səs pozğuntusu uşaqların və yeniyetmələrin ümumi və nitq inkişafına ciddi təsir göstərir. Ümumilikdə səs pozğunluğu iki növə ayrılır: orqanik və funksional. Səs pozğunluqlarından biridə disfoniya və afoiniyadır. Disfaniya (afoniya) səs aparatının pozğunluğu zamanı yaranır. Disfaniya zamanı uşağın səs aparatında dəyişikliklər olur, hansıkı səsdə xırıltı, zəiflik olur. Disfoniya zamanı mahnı oxumağa, deklamasiya söyləməyə və başqa səsi gərginləşdirən hallara qadağa qoymaq profilaktik tədbirlər sırasına daxildir. Xəstəliyin kəskin dövründə səsə 10-14 gün sakitlik vermək lazımdır. Disfaniya bu problmlərə də yol aça bilər.

1. Boğaz xəstəlikləri
2. Dil və ağız xəstəlikləri
3. Udma aparatı xəstəlikləri və s

Bunlardan əlavə səs aparatının pozulması səsin yüksəlməsinə səbəb olur. Uşaqlıq zamanı yüksəkdən danışmaq, qışqırmaqda buna təsir edə bilər. Hündürdən danışmaq və qışqırıq disfaniyanın həmişə yol yoldaşıdır. Həmçinin səs aparatına mənfi təsir edən əsas təsirlərdən biridə siqaret tüstüsü havanın çirklənməsi və ya reaksiyasıdır. Afoniya zaman bütünlüukdə səs itir amma pıçıltılı nitq qalır. Amma öskürək zamanı bu hiss olunur.

Afoniya səbəb ola bilər

1. Boğazın kəskin infeksiyası
2. Boğazın xroniki infeksiyası və.s

Xüsusi ilədə mutasiya dövrü zamanı uşaqları qorumaq lazımdlr. Mutasiya qırtlağın sürətli inkişafı ilə əlaqədardır. Oğlanlarda qırtlaq təxminən iki dəfə,qızlarda isə üçdə bir dəfə böyüyür. Səs telləridə buna uyğun olaraq dəyişir. Hər iki problem zamanı mütləq otolorinqoloq və loqoped nəzarətində olmaq lazımdır. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda səs aparatı tam formalaşmadığı üçün onları müəyyən mənfi təsirlərdən qorumaq məsləhət görülür.

XIX əsrə qədər defektologiya psixologiya elminin nəzdində fealiyyet göstərib. Defektologiya yunan sözü olub defekt-qüsur demekdir. Defektologiya 4 sahədən ibarətdir.

1. Loqoped
2. Surdopedaqoq
3. Tiflopedaqoq
4. Oliqofren pedaqoq

Loqopediya nitqi qüsurlu uşaqların təlim tərbiyəsi inkişafı və təhsili ilə məşğul olan elm sahəsidir. Loqopediya nitq fəaliyyətini pozulmasının səbəbiniçmexanizimini, simptometikasını və quruluşunu öyrədir. Loqopediya yunan sözü olub düzgün nitq tərbiyyəsi mənasını bildirir.
Nitqi qüsurlu uşaqlar loqopadlar adlanır. Nitqin pozulması 1 sıra elm sahələri tərəfindən tədqiq edilir. Linqivistika, fiziologiya, nevropotologiya, psixologiya, və.s. Loqoped nitqi qüsurlu uşağı qəbul edərkən nitq xəritəsi tutmalıdır. Nitq xəritəsi hər 3 aydan bir yenilənməlidir. Bu zaman nitq qüsurlarında fərq hiss olunacaq.

Loqopediya bir elm kimi dilin və nitqin sosial mahiyyətlə şərtləşən,uşağın nitq inkişafı, təfəkkürünü bütövlükdə psixi fəaliyyətilə sıx əlaqədə olan vacib nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir. Nitq funksiyası insanın ən vacib psixi funksiyalarından biri sayılır. Nitq inkişafı prosesində idrak fəaliyyətinin ali formaları təfəkkür anlayışları formalaşır. 5 yaşında uşaqlarda nitq tam formalaşır və ən çətin sayılan R S L səsləri düzələ bilər.

Nitq ilkin yaş dövrlərində əmələ gələn lazimi funksiyadir. Nitqin inkişafi bir neçə faktordan asilidir:uşağın özünün xüsusiyyətindən, sosial ortamnan, cinsindən (qizlar oğlanlara nisbətən daha tez danışmağa meillidirlər), valdeynlərlə ünsiyyetdən,fizioloji xüsusiyyətdən və.s Böyüyün nitqi uşaq üçün çox vacibdir. Nitq inkişafin ləngliyi - uşagin nitqinin digər uşaqların nitqinə nisbətən gecikməsidir. NİL zamani uşaq danişa bilir amma yaşıdlarına nisbətən nitqində geriləmə olur. Xüsusi ilə də qeyd etmək lazimdir ki nitqin ləngliyi ümumi psixikayada təsirsiz ötuşməyə bilməz. Bu zaman uşaq ətrafdaki insanlarla ünsiyyətdən qacir və ya çətinlik çəkir, emosiyalarin əmələ gəlməsində və formalaşmasinda gecikme muwahide olunur, hətda davranışada mənfi təsir göstərir.

YARANMA SƏBƏBLƏRİ

- Nitqin ləngiməsi bu zamanlar yaranır.

- Uşaqla danışmayanda və ya uşaq öz dilində danışır valideyn isə fikir vermir.Uşaq isə öz ampulasında davam edir.

- Travma,baş beyinin zədələnməsi nəticəsində həmçinin bətin daxilinə sonrakı yaş dövrlərində xəstəliklərin olmasi.

- Uşagin eşitməsində probləmlər olanda. Nitqin inişafinda ləngliyi uşağin 3-4 yaş aralarinda muəyyən etmək olar. Amma bu diaqnozu qoymaq üçün nevropataloqun, psixoloqun və loqopedin rəyi üst-üstə düşməlidir. Bu zaman loqopedlə yanaşi psixoloqun işi vacib sayilir. 2-lik də daha gözəl effekt alınır. Nitqin ləngiməsi zamanı əsasən bu problemlər ortaya çıxır.

1. Nitqin hər tərəfli pozuntusu
2. Deyilişi zamanı səs pozuntusu
3. Qramatik cəhətdən düzgün olmayan deyiliş
4. Luğət ehtiyyatının zəifliyi
5. Tempin və ahəngin pozuntusu
6. Deyilən müraciəti anlamaması

Nitq inişafının ləngliyi aradan qaldırılmasında valideyinlər daha çox maraqlı olmalıdırlar. Yəni onlar mütəxəsislərin tapşırıqlarını evdə mütləq etməli, uşaqla sıx ünsiyyət qurmali, uşaği televizordan kompyüterdən uzaqlaşdırmalıdırlar. Ən əsasıda uşağı baxçaya qoymaq da bu işdə sizə yaxından yardım edər.

Davraniş bizim xarici görkəm fonundakı hərəkətimiz deməkdir. Çox zaman davraniş pozuntusu ile autizm sindromunu dəyişik salırlar. Davraniş pozuntusu əsasən oğlan uşaqlarında rast gəlinir. Davraniş pozuntusu zamanı diqqetsizlik, aqressivlik, plastiklik, daim inkarlıq, qidalanmada mehdudluq, streotiplik daimsizlik, daim özünü göstərmək kimi xüsusiyyətlər özünü göstərir.

Davraniş pozuntusu nitqədə öz təsirini göstərir. Beləki davraniş pozuntusu uşağın digər uşaqlarla oynamasına mənfi təsir göstərir. Uşaqlardan və insanlardan, ünsiyyətdən qaçırlar. Bu zaman isə nitq arxa plana keçir. Lüğət ehtiyatı minimum dərəcəyə enir. Davraniş pozuntusunu aradan qaldırmaq üçün mütləq uşaq psixiatoruna muraciət etmək lazımdır. Sonra psixoloq və defektoloq ilə meşğələlərə başlamaq olar. Mütləq daimi olaraq uşaq psixiatorunun nəzarəti altında olmalıdırlar. Əbəttəki məşğələlər yoğun ve çox zaman"muharibəyə" bənzəyəcək. Bu prosess muveqqetidir. Çünki onların bir yerdə oturub məşğələyə diqqətlə qulaq asmağı ilkin olaraq mümkün deyil. Amma effekt özünü çox gözlətməyəcək. Valideyinlər meşgələlər zamanı aktiv olmalı, verilən tapşırıqları mütləq evdə təkrar etməlidirlər. Davraniş pozuntusunu aradan qaldırmaq üçun mutləq erkən müdaxile vacib sayılır. Həmçinin bu tip uşaqları onların maraq dairəsinə yaxın olan sahəyə qoymaq lazımdır. Çünki onlar öz enerjisini düzgün sərf etməlidirlər.

Əvvəl

Sonra

Rinolaliya latınca rinos-burun laliya-nitq deməkdir. Ri­no­laliya artikulyar aparatın fizioloji və anatomik qüsuru ilə şərtləşən səs qüsurudur. Bu zaman nəinki səs tələffü­zündə qüsurlar olur. Həmçinin fonematik qavramada, səs temb­rin­də də qüsurlar olur. Dovşandodaqlıq və qurd ağızlıq rinolaliyanı yaradan səbəblərdəndir. Bu zaman cərrahi müdaxilə vacibdir. Rinolaliya açıq və qapalı olur. Açıq rinolaliya-danışıq zamanı nəfəsdən deyil, burundan çıxır. Bu əsasən ağız və burun boşluğunun travması, yumuşaq damağın paralici zamanı olur. Qapalı rinolalya zamanı hava burundan çıxmır. Buna səbəb adenoid, polip və s. ola bilər. Nitq zamanı yumuşaq damaq tələffüz olunan səslərdən və nitqin sürətindən asılı olaraq fasiləsiz qalxır və düşür. Damaq-udlaq sıxılmasının gücü tələffüz olunan səsdən asılı olur. Saitlər üçün samitlərə nisbətən qapanma zəif olur. Saitlərdə burun çalarları o halda əmələ gəlir ki, yumuşaq damağın arxa tərəfi ilə udlağın arxa divarı arasında 6mm-ə qədər boşluq olsun. Ən zəif damaq udlaq qapanması b-samitində, ən güclü s-samitindən müşahidə edilir. Rinolaliya zamanı artikulyar aparatda olan qüsurlar uşağın nitqinə mane olur.

Rinonaliya zamanı seslərin pozuntusu muşahidə olunur. Rinonaliya zamanı səslər burunda eşidilir. Rinonaliya 2 hisseye bölünür: orqenik və funkseonal. Orqanik rinolaliya zamanı fizioloji olaraq artikulyar apparatda pozuntu kimi dəyərlənir. Yəni dovşan dodaqlar,adenoid,qurdagiz buna misaldır. Funksional rinolaliya zamanı artikulyar aparatda hec bir problem olmur. Sadece olaraq yumuşaq damaqda əzələlər çox zeif olur. Buna əsas sebeb tez-tez yaranan xəstəliklər,sinir sisteminin pozuntusu və s. Hemçinin rinolaliya aciq, qapalı ve qarışıq olur. Qarışıq rinolaliya ən çətinidir.

Rinalaliyalı uşaqlarla işləyərkən ilkin olaraq sesləri və artikulyar aparatı yoxlamaq lazımdır. Əgər uşaq səsləri buruna verərək danışmağa meyillidirsə onun burnuna xüsusi laqapedik burun zajeminən qoymaq olar. Bu zajemlər sırf loqopedik məşğələlər üçün nəzərdə tutulub. Mütləq uşaq həmçinin otolorinqoloq tərəfindən yoxlanılmalı və daim müşahidə altında olmalıdır. Rinalaliyanın korreksiyası zamanı uşaqla səbir və təmkinlə işləmək lazımdır. Daim uşağı sən düzgün danışa bilərsən deyə inandırmaq lazımdır. Səslərin uzadılmasına və artikulyar aparatın məşğələlərinə xüsusi fikir vermək lazımdır. Həmçinin valideyində uşaqla evdə işləməlidir.

Əvvəl

Sonra